Author :
Abstract
Osmanlı hâkimiyetine 1515 yılında geçen Kızuçan, Diyarbekir Eyaleti’nde Çemişgezek sancağının nahiyesi olarak Allahverdi Bey’in zeâmetiydi. 1523’te Gürzelik nahiyesi ile birlikte Kiğı sancağına bağlandı. 1535’te Erzurum Eyaleti’nin kurulmasıyla müstakil sancak olarak Allahverdi Bey’in idaresinde kalmaya devam etti. Yurtluk-ocaklık statüde olan bu sancakta üç kez tahrir yapıldığı tespit edilmektedir. Bu tahrirlerden XVI. yüzyılda kısa aralıklarla meydana gelen sosyo-ekonomik değişimleri izlemek mümkündür. Ancak XVII. yüzyılda timar sistemi işlevsiz kaldığından tahrir geleneği terk edildi. Timar gelirleri iltizama verilerek yeni sisteme geçildi. Böylece merkezi devlet hazinesine ait gelirlerin tespit ve denetlenmesi için avârız vergisi tahrirleri yapıldı. Avârız-hânelerin kaydedildiği defterlerde yerleşim yerlerindeki nüfus ve mali verilerle topoğrafya, yerleşim ve sosyo-ekonomik yapı incelenebilmektedir. Bu çalışmada 1642 tarihli mufassal ve 1643 tarihli icmal avârız defterleriyle birlikte XVI. yüzyıla ait üç tahrir defteri kullanılarak Erzurum Eyaleti’nin Kızuçan kazasının yerleşim, nüfus ve dinî yapısı karşılaştırmalı şekilde incelenmiştir.
Keywords
Abstract
Kızucan, which came under the Ottoman control in 1515, was the fief of Allahverdi Bey in the Çemişgezek sancak of Diyarbakir province. In 1523, it was connected to the Kigı sancak with the Gurzelik Township. With the establishment of Erzurum province in 1535, it continued to remain in the administration of Allahverdi Bey as an autonomous sancak. This sancak, which is in the hereditary status, was registered three times in 16th century. From these registers, it is possible to observe the socio-economic changes taking place at short intervals in the 16th century. However, in the 17th century, the tradition of tahrir was abandoned, as the timar system remained dysfunctional. Timar income were given to the iltizâm and new system came into effect. Thus, awârid tax census was done to determine and control the income of the central state treasury. From central tax house registers, the topography, settlement, and socio-economic structure of the settlement areas can be examined. In this study, the settlement, population and religious structure of the Kızucan in Erzurum province have been examined comparatively using awârid registers dated 1642 and 1643 as well as three cadastral record books of 16th century.
Keywords
- 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-ı Bekr ve ‘Arab ve Zü’l- kâdariyye Defteri (937/1530), c. 1, Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 1998.
- Celâl-zâde Mustafa Selim-nâme, Haz. A. Uğur-M. Çuhadar, MEB Yay: İstanbul 1997.
- AÇIKEL, Ali, Changes in Settlement patterns, Population and Societyin North-Central Anatolia: A Case Study of the District (Kazâ) of Tokat (1574-1643), Manchester University, Ph.D. Thesis, Manchester 1999.
- -------------, “Tokat Örneğinde XVII. Yüzyılın İlk Yarısında OsmanlıSosyal Yapısındaki Buhran”, Türkler, Hasan Celal Güzel vd. (ed), c. 10, Yeni Türkiye Yayınları: Ankara 2002, ss. 348-358.
- AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik Düzenlik Kavgası “Celalî İsyanları”, KYK: İstanbul 2013.
- ALANOĞLU, Murat, “Kızuçan’dan Pülümür’e Osmanlı İdâresi (1518- 1923)”, Pülümür, Edt. Şükrü Aslan, Ütopya: Ankara 2016, ss. 55-85.
- ANDREASYAN, H. D., “Celâlilerden Kaçan Anadolu Halkının GeriGönderilmesi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1979, ss. 45- BARKAN, Ö. Lütfi, “Avârız”, İA, c. 2, İstanbul 1979, ss. 13-19.
- ÇAKAR, Enver- KARA, Füsun, “17. Yüzyılın Ortalarında ArapgirSancağında İskân ve Nüfus (1643 Tarihli Avârız-Hâne Defterine Göre)”, FıratÜniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 15, sy. 2, Elazığ 20005, ss. 385-412.
- ÇELİK Şenol, “1070-1071/1659-1660 Tarihli Avârız Defterine GöreXVII. Yüzyıl Ortalarında Turgutlu Kazası”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 16, İstanbul 2007, ss. 38-39.
- DEMİR, Alparslan, “1642 Tarihli Avârız Defterine Göre KoğansKazâsı”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 11/2, Gaziantep 2012, ss. 505-529.
- DEMİR, Selçuk-ÇAKIR, İbahim E., “Tercan Kazası (1591-1642)”, Karadeniz Araştırmaları, Yaz 2016, sy. 50, ss. 153-175.
- DEMİRCİ, Süleyman, The Functioning of Ottoman avâriz taxation: anaspect of the relationship between centre and periphery: A case study of theprovince of Karaman, 1621-1700, Unpublished Ph.D Thesis, University of Durham, Durham 2001.
- EMECEN, Feridun M., “Kayacık Kazâsı Avârız Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, c. 12, İstanbul 1981-1982, ss. 159-170.
- ------------,“Osmanlı Toplumsal Düzeninde Ermeniler”http://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/osmanli-toplumsal-duzeninde- ermeniler/ 14.11.2016)
- FAROQHİ, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlıİmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Edt. Halil İnalcık-Donald Quataert, Eren: İstanbul 2006.
- GRİSWOLD, William, Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, Çev. Ülkü Tansel, YKY: İstanbul 2000.
- İNBAŞI, Mehmet “1642 Tarihli Avârız Defterine Göre Erzurum Şehri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 4, İstanbul 2001, ss. 9-32,
- ------------, “1642 Tarihli Avârız Defterine Göre Baryburt Sancağı”,A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. X, sy. 2, Erzurum 2007, ss. 89-117.------------,“Erzincan Kazası (1642 Tarihli Avârız Defterine Göre), A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 41, Erzurum 2009, ss. 189-214.
- ------------, Mehmet-Çakır, İbrahim E.- Demir, Selçuk, 1642 Tarihli Erzurum Eyaleti Mufassal Avârız Defteri I, TTK: Ankara 2014.
- KILIÇ, Ümit, “Erzurum’da Câfer Efendi Vakfı”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 41, Erzurum 2009, ss. 173-187.
- KOÇAK, Zülfiye, “Osmanlı Pülümür’ünde (Kızuçan) Nüfus veYerleşme (1518-1927)”, Pülümür, (Der. Şükrü Aslan), Ankara 2016, ss. 17-KUL, Eyüp, “1642 Tarihli Avârız Defterine Göre Şiran Kazâsı veKöyleri”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 44, Erzurum 2010, ss. 271-289.
- KÜPELİ, Özer, “Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş SürecindeTipik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri (16 belge ile birlikte)”, TTK Belgeler, XXXII/36, Ankara 2011, ss. 113-199.
- MC-GOWAN, Bruce ‚ “Osmanlıda Avârız-Nüzül Teşekkülü 1600-1830”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan Bildiriler II, Ankara 1981, ss. 1327-1331.
- NİŞANYAN, Sevan, Adını Unutan Ülke: Türkiye’de Adı Değiştirilen Yerler Sözlüğü, Everest: İstanbul 2010.
- ÖZEL, Oktay, “Osmanlı Demografi Tarihi Açısından Avârız ve CizyeDefterleri”, Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik, (ed.) Halil İnalcık-Şevket Pamuk, Ankara 2001, ss. 35-50.
- ------------, “Population Changes in Ottoman Anatolia during the 16thand 17th Centuries: The “Demographic Crisis” Reconsidered”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 36, No. 2 (May, 2004), pp. 183-205.
- ------------, “The Reign of Violence: The Celalîs c. 1550-1700”, TheOttoman World, (Edt. Christine Woodhead) Routledge: New York 2012, pp. 184-202.
- ------------, “Osmanlı Anadolu’sunda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu(17-19. yüzyıl)”, Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, (Haz. M. Öz-F. Yeşil), Timaş: Ankara 2015, ss. 557-591.
- PAMUK, Bilgehan, “Gümüşhâne (Torul) Kazası”, Belleten, c. LXXIII, sy. 266, Ankara 2009, ss. 115-143.
- RADUSHEV, E.- St. Fetvadzieva (ed.) Balkan Identities, Sofia 2003.
- SAĞLAM, Nevzat, “5152 Nolu ve H. 1052/M. 1642 Tarihli MaliyedenMüdevver Deftere Göre Kiğı ve Köylerinde İskân ve Nüfus”, II. Bingöl Sempozyumu Bildirileri, Yen Zaman Sahaf: Ankara 2009, ss. 295-346.
- SAHİLLİOĞLU, Halil, “Avârız”, DİA, c. 4, İstanbul 1991, ss. 108-109.ULUÇAY, Çağatay, “Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu”, Tarih Dergisi, VII/10, İstanbul 1954, ss.117-142.
- ÜNAL, M. Ali, “1646 (1056) Tarihli Harput Kazası Avârız Defteri”, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XII, İzmir 1997, ss. 9-73.
