Author :
Abstract
Molla ‘İsâm, Abdulmelik b. Cemaliddîn el-‘İsâmî b. Sadriddîn b. ‘İsâmiddîn el-İsferâyinî, ilmin merkezi sayılan bir ailenin çocuğu olarak 978/1570 senesinde Mekke’de dünyaya gelmiştir. Daha küçük yaşlardan beri babası ve amcasının yanında Arapça eğitimine başlayan Molla ‘İsâm, birçok âlimin rahle-i tedrisinden geçmiştir. Büyük fedakârlıklarla bitirdiği talebelik hayatından sonra ünü etrafa yayılmış ve ilim ehlinin teveccühünü kazanmıştır. Bütün zamanını ilme ayıran Molla ‘İsâm, elli sekiz yıllık gibi kısa bir ömre altmıştan fazla eser ve yüzlerce talebenin eğitimini sığdırarak 1037/1628 tarihinde Medine’de vefat etmiştir. Onun bu eserlerinden biri Manzûmetu’l-Elğâzi’n-Nahviyye isimli risalesidir. Bu risale kırk beyitten oluşup kırk dokuz bilmece içermektedir. Bu bilmeceler, dilciler arasında yaygın olmayan nahiv meseleleri, şaz ve nadir kullanımlar, çoğunluğun görüşünün hilafına olan konular ve pek de bilinmedik Arap kabilelerinin lügatlarından ibarettir.Bu çalışmada Molla ‘İsâm ve Manzûmetu’l-Elğâzi’n-Nahviyye, adlı eseri hakkında bilgi verilmiştir. Nahiv bilmeceleriyle alakalı olan bu esere geçmeden önce çalışmanın giriş kısmında luğaz konusu ele alınmış ve bu kelimenin sözlük ve ıstılahî anlamları üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte Arap edebiyatı ve gramerinde luğazın başlangıcı hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca Molla ‘İsâm’ın bu manzumesini açıklamak için kaleme aldığı Şerhu Manzûmeti’l-Elğâzi’n-Nahviyye, ismindeki şerhine kısaca değinilmiştir. Buna ilaveten Molla ‘İsâm’ın luğazlarını oluştururken esas aldığı nahiv ilminin ilkeleri hakkında da bilgi verilmiştir.
Keywords
Abstract
‘İsam Abdulmelik b. Cemaliddin el-İsami b. Sadriddin b. ‘İsamiddin el-İsferayini The Mollah was born in Mecca as a child of a family, which was accepted as the center of science, in 978/1570. ‘İsam The Mollah who started Arabic training with his father and uncle from the smaller ages received the training from many scholars. After his discipleship life that he finished with the great sacrifices, his famous spread, and he gained the scholars’ complaisance. ‘İsam The Mollah who made all of his time died in Madinah in 1037/1628 as he had more than sixty works and hundreds of disciples’ training in his short life as being fifty eight years. One those works belonging to him is the booklet with the name of Manzûmetu’l-Elğâzi’n-Nahviyye. This booklet consists of forty couplets and includes forty nine riddles. These riddles are nothing more than the syntax issues which are not common among the linguists, exceptional and rare usages, the subjects which are contrary to the view of majority and the wordbooks of Arabic tribes which are unknown well. In this study, the information was given about ‘İsam The Mollah and his work with the name of Manzûmetu’l-Elğâzi’n-Nahviyye. The subject of poetic riddles in the introduction section of study was considered before starting this work related to the syntax riddles, and this word’s lexical and technical meanings were emphasized. Furthermore, the information was given about the beginning of poetic riddle in The Arabic literature and grammar. Moreover, ‘İsam The Mollah’s comment with the name of Şerhu Manzûmeti’l-Elğâzi’n-Nahviyye that he wrote it in order to explain his poem was mentioned briefly. Furthermore, the information was given about the principles of syntax science that ‘İsam The Mollah based it as making his poetic riddles.
Keywords
- Molla ‘İsâm, bilmecelerinin açıklamasını yaparken her biri diğerinden önemli birçok dilciden rivayette bulunmaktadır. O, genellikle istifade ettiği kaynakların yazarlarının ismini vermekle yetinmektedir. Söz konusu kaynakların başında İbn Hişâm el-Ensârî’nin Muğnî’l-Lebîb adlı eseri gelmektedir. (Molla ‘İsâm, 2000: 22). Bunun dışında onun kaynakları arasında İbnu’l-Hâcib (ö.646/1249), (Molla ‘İsâm, 2000: 25). İbn Mâlik (ö.672/1273), (Molla ‘İsâm, 2000: 25). Radî el-Esterâbâdî (ö.688/1289), Ebû Hayyân el-Endelusî (ö.745/1344), İbn ‘Ukeyl (ö.769/1367), (Molla ‘İsâm, 2000: 20). Demâmînî (ö.828/1424) (Molla ‘İsâm, 2000: 26-28-31) ve eş-Şumenî (ö.872/1467) gibi önemli gramerciler yer almaktadır. (Molla ‘İsâm, 2000: 29-32).
- Nahivciler tarafından kural tespit sürecinde ve tespit edilen kuralları savunma, delil ve gerekçelerini izah etme sürecinde en çok başvurulan yöntemlerden biri de İbnu’l-Enbârî tarafından “aralarındaki illet birliği sebebiyle fer’i asla hamletmek ve aslın hükmünü fer’e uygulamak” şeklinde tanımlanan kıyastır. (İbnu’l-Enbârî, 1971: 93; İnanç, 75). Molla ‘İsâm da diğer gramerciler gibi kıyas yöntemini en az sema‘ kadar önemsemiştir. Zira Arap gramerinin temelini bu iki yöntem oluşturmaktadır. Bununla birlikte gramerciler sema‘dan daha ziyade kıyasa başvurmuşlardır. Nitekim kurallar oluşturulurken, benzerlik yönüne bakılarak meseleler bir birlerine kiyas edilmiştir. Örneğin Molla ‘İsâm, ْ
- Şiirin“ َل ْلزززَ، ْلَ ص زززاا بزززَ تَْيزززال dışında nerede nida لَززز(’sının hazfini gerek görmüşlerdir?” bilmecesinin açıklamasında kiyasa başvurmuştur. O, nida edatı olan لَززز(’nın kimi beyitlerde kafiyenin düzgün çıkması için hazfedilmesini gayri munsarif bir ismin aynı gerekçeden dolayı munsarif kılınasına kıyas etmiştir. (Molla ‘İsâm, 2000: 3. Molla ‘İsâm’a Kadar Yapılmış Luğaz Çalışmaları Molla ‘İsâm’dan önce de nahiv bilmeceleri dilcilerin dikkatini çekmiş ve birçok dilci bu hususta eser telif etmiştir. Çoğu gümümüze ulaşmamış bu eserlerin yazarlarının bazıları şunlardır: Ebû Ali el-Farisî (ö. 377/978). Rummânî (ö. 384/994). İbn Esed el-Fârikî (ö.487/1094). Zemahşerî (ö.538/1143). Ebû'l-Me‘âlî Sa‘d b. Alî b. el-Kâsım Dellâlu'lkutub el-Hazîrî (ö. 568/1172). Ebû Muhammed Nâsihuddîn Sa‘îd b. el- Mubârek b. Alî b. Abdillâh en-Nahvî el-Bağdâdî (ö. 569/1174). İbnu’lHabbâz (ö. 637/1239). Ebû’l-Hesen ‘Alemuddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed es-Sehâvî, (ö.643/1245). ‘Alî b. Abdillah el-Mevsilî (ö. 666/1267). Ebû Bekr el-İrbilî (ö. 679/1280). Ebû Muhammed Cemâluddîn ‘Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. ‘Abdillâh b. Hişâm elEnsârî el-Mısrî (ö. 761/1360). Ebû Sa‘îd Ferec b. Kâsım b. Ahmed b. Lub (Leys) el-Gırnatî et-Tağlibî es-Sa‘lebî (ö. 782/1381). Ebû'l-Velîd Zeynuddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Vakkād el-Ezherî (ö. 905/1499). Suyûtî (ö.911/1505). (Molla ‘İsâm, Tarih yok: 8-11; Kemal, 1401: 7-9). Sonuç Zihinsel aktivitelerde bulunmak, öğrenmeyi daha eğlenceli hale getirip sevdirmek ve böylelikle zeki kişilerin melekelerini ortaya çıkarıp onları öğrenmeye teşvik etmek gibi faydaları bulunan luğaz konusunda hem Arap edebiyatında hem de Arap gramerinde birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların bir kısmı nesir türünde verilmişken diğer kısmı da nazım tarzında ortaya çıkmıştır. Nazım tarzında ortaya çıkan çalışmalardan biri de İslam âleminin tanınmış dilcilerinden olan Molla ‘İsâm’ın “Manzûmetu’l-Elğazi’n-Nahviyye” adlı risalesidir. Kırk beyitten oluşan bu eserdeki beyitlerin ilki risalenin önsözü, sonuncusu da sonuç kısmını teşkil etmektedir. Risaledeki bilmecelerin sayısı kır dokuzdur. On altı ve yirmi dördüncü beyitlerin her birinde üçer bilmece, dört, on iki, on dört, on yedi, on sekiz, on dokuz ve otuz ikinci beyitlerinin her birinde ikişer bilmece diğerlerinde de birer bilmece bulunmaktadır. Molla ‘İsâm, bu manzumesinde nahiv ilmiyle alakalı konuları bilmece tarzında ele almıştır. Onun bu bilmeceleri gramerciler kabilelerinin lügatlarından ibarettir. Molla ‘İsâm, bilmecelerini temellendirirken, Kur’an ve kıraatleri, hadis, Arap şiiri, meseller, sema‘ ve kıyastan yararlanmıştır. Molla ‘İsâm, bu esere “Şerhu Manzûmeti’lElğâzi’n-Nahviyye” isimli bir şerh yazmıştır. Söz konusu manzume şerhiyle birlikte Prof. Dr. Huseyin ‘Alî el-Bevvâb tarafından edisyon kritiği yapılarak basılmıştır. Bununla birlikte Ezher Üniversitesinde hoca olan Abdulhafiz Hasan Mustafa el-‘Asîlî de “Şerhu Manzûmeti’lElğâzi’n-Nahviyye” isimli eseri tahkik ve tahlil etmiştir. el-‘Asîlî’nin tahkikinin bir öncekinden daha derinlikli olduğu tespit edilmiştir. KAYNAKÇA el-Cevherî, İsmail b. Hammâd, (1987), Tâcu’l-luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye, (Thk: Ahmed Abdülğafûr ‘Attâr), 4. Baskı, Dâru’l-‘ilm lil-melâyîn, Beyrut. el-Cezâirî, Tahir b. Salih b. Ahmed, (1303), Teshîlu’lMecâz ilâ Fenni’l-Mu‘ammâ ve’l-Mecâz, 1. Baskı, Suriye. ed-Dabbî, Ebû’l-‘Abbâs Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘lâ el-Kûfî, (1983), Kitâbu’l-Emsâl, 2. Baskı, Dâru’r-Râidu’l‘Arabî, Beyrut. Durmuş, İsmail, (2003), “Lugaz”, DİA, C. 27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları” Ankara. Ergin, M. Cevat, (Bahar2017), “Arap Dilinde Luğazlar Üzerine”, SBARD, s. 29, s. 176-194. Ebû’l-Ma‘alî, Muhammed b. ‘Abdirrahman, (1990), Divânu’l-İslâm, (Thk: Seyyid Kerevî Hasan), 1. Baskı, Daru’lKutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut.
- Gelenbevî, Şeyhzâde Ebû’l-Fath İsmâil b. Mustafa, (2017), Şerhu Îsâğûcî fî’l-Mantik, (Thk: Ahmed Ferîd elMezîdî), 1. Baskı, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut.
- Gemi, Ahmet, (2015), “el-Mevsılî’nin el-İhtiyâr Adlı Fıkıh Kitabında Geçen Şevâid Beyitlerin Çözümlenmesi”, Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimer Fakültesi Dergisi, , cilt: II, sayı: 1, s. 59-69.
- İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât ‘Abdurrahman, (1971), Luma‘u’l- Edille fî Usûli’n-Nahv (Thk: Sa‘îd el-Afgânî), 2. Baskı, Dâru’l-Fikr, Beyrut.
- İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem, (1994), Lisânu’l-‘Arab, 3. Baskı, Dâru Sâdir, Beyrût.
- İbn Sîde, Ebû’l-Hasan ‘Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mursî, (1996), el-Muhassas, 1. Baskı, (Thk: Halil İbrâhîm Ceffâl), Dâru İhyau’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut.
- İnanç, Yonis, (2015), Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi, (Basılmamış Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
- Kılıç, Muhammed Tayyib, (Bahar 2015), “Bir Fıkıh Edebiyatı Türü Olarak Elgâz-ı Fıkhiyye” (Fıkıh Bilmeceleri/ Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt (األلغزز الفق:يززْ 17, sayı 1, s. 35-98.
- Maral, Cüneyt, (2019), Kur’ân Tefsirinde Dilbilimsel Yöntem, 1. Baskı, İlahiyat Yayınları, Ankara.
- Molla ‘İsâm, ‘Abdulmelik b. Cemaliddin, (2009), el- Kâfî’l-Vâfî bi ‘İlmi’l-Kevâfî, (Thk:‘Adnan ‘Umer el-Hatib), 1. Baskı, Daru’t-Takva, Dimaşk.
- ----------, (2000), Şerhu Manzûmeti’l-Elğâzi’n-Nahviyye, 1. Baskı, (Thk: Ali Hüseyin el-Bevvâb), Riyad.
- ----------, (2018) el-İ‘râb ‘an ‘Avâmili’l-İ‘râb ve Şerhuhu, 1. Baskı, (Thk: Ahmed Receb Ebû Sâlim), Daru’l
- Özcan Halil, (Güz 2008), “Sa’deddîn et-Taftazânî ve İrşadu’l-Hâdi Adlı Eseri”, Harran Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 20, s. 211-226.
- Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Usmân b. Kanber el-Hârisî, (1988), el-Kitâb, (Thk: Abdusselam Muhammed Harun), 3. Baskı, Mektebetu’l-Hancî, Kahire.
- Suyûtî, Ebû’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, (1998), el-Muzhir fî ‘Ulûmi’l-Luga ve Envâ‘ihâ, (Thk: Fuad Ali Mansur), 1. Baskı, Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut.
- Toprak, M. Faruk, (Güz 2001), “Klâsik Arap şiirinde Luğaz”, Nüsha dergisi, s.3, s. 97-109.
- Topuzoğlu Tevfik Rüştü, (1998), “el-Hazreciyye”, DİA, C.17, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları” İstanbul.
- Usta, İbrahim, (Yaz 2009), “Arap Dilinde Lüğaz/Elğaz Kültürü”, Jass, s. 1, s. 159-170.
- Ziriklî, Hayruddîn, (2002), Kâmusu’t-Terâcim li Eşheri'r-Ricâl ve'n-Nisâ (el-A‘lam), 15. Baskı, Dâru’l-Melâyîn, Beyrût.
- ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. ‘Abdirrezzâk el-Huseynî, (1980), Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (Thk: Kmoisyon), 1. Baskı, Dâru’l-Hidâye, Mısır.
- http://k-tb.com/these/rsael01137, (Erişim Tarihi, 17.10.2017). YEK,http://www.yazmalar.gov.tr/eser/serhul-kavaidis-sugra-li-ibnhisam/174467, (Erişim Tarihi, 18.01.2017).
- ----------http://www.yazmalar.gov.tr/eser/risale-f%C3%AE- surbid-duhan/80178, (Erişim Tarihi, 19.01.2017)
